W ramach projektu „Polszczyzna zmienną jest” pokazujemy ciekawostki językowe – przemiany jakie zachodzą w języku polskim na przestrzeni lat.
Alcista
Alcista – śpiewający głosem górnym, wysokim.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Alt
1) rodzaj głosu ludzkiego, środkujący między tenorem i mezzo-soprano; jest niejako basem kobiecym.
2) głos średni psa gończego.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Baryton
1) jeden z głosów męzkich, środkujący między basem i tenorem.
2) dawne narzędzie smyczkowe do nizkich tonów.
Barytonista – śpiewający barytonem.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Bas
Najgrubszy, najniższy z tonów, na które się glosy ludzkie dzielą; inne są: tenor, alt, sopran, dyszkant.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Djakonica
W pierwiastkowym kościele, kobieta używana do pewnych posług. Djakon – (z grec.) duchowny stopniem niższy od kapłana.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Galosz
Galosz lub kalosz – zwierzchni trzewik z przygrubszą podeszwą dla wstrzymywania wilgoci.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Hejże, hola!
„Wykrzyknikami (interjectio) nazywamy partykuły, które same przez się nic właściwie nie znaczą, tylko służą do uwydatnienia uczucia, w jakiem wypowiadamy inne wyrazy, obok nich położone. (…)
Mamy następujące wykrzykniki w języku naszym: a, ach, e, i, ej, o, och, ha, ho, hola, hej, hejże, hu, hm, na, naści, no, nuż, nuże, biada, niestety, zaiste, dalej, przebóg, ba, ba-i bardzo, masz, dalibóg, dalipan, precz, fora, fe, fuj, won, oto, otóż, i może jeszcze kilka innych.”
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Imiona cudzoziemskie
„Nazwy miejsc (krajów, miast, gór, rzek itd.) starożytnych piszemy podług dzisiejszego naszego wymawiania; a zatem Egipt, Azya, Persya, Mezopotamia, Fenicya, Grecya, Lacedemon, Miceny, Ateny, Beocya, Achaja, Sycylia, Rzym, Syrakuzy itd.”
„Nazwy zaś miejsc nowoczesne wtedy jedynie piszemy podług polskiej pisowni, jeżeli są to powszechnie znane, całkiem już przyswojone wyrazy, jak np. następujące: Włochy, Francya, Dania – Medyolan, Paryż, Lugdun, Lizbona, Londyn, Kolonia, Moguncya, Akwizgran, Genewa, Piza – Loara, Rodan, Tamiza, Dunaj, Ren, Tyber itp.”
„Nazwiska osób nowoczesne – oprócz kilkunastu już zupełnie spolszczonych, jak Szekspir, Rasyn, Wolter, Kalderon, Betowen itp. – piszemy z cudzoziemska, tak jak się te imiona w swej wyrażają pisowni.”
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Karnawał
Karnawał
1) mięsopust, zapusty.
2) czas zimowych zabaw od końca adwentu, czyli od świąt Bożego Narodzenia do Wielkiego postu.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Kolenda i kolęda
Kolęda
1) dar, upominek nowego roku, udzielany pospolicie około Bożego Narodzenia.
2) kolenda.
3) polskie imię boga słowiańskiego Kolady lub Kolędy, znaczącego otwieracza czasu, lub Janusa. Święto pogańskie przypadało na 21 grudnia, przeszło więc we zwyczaje Bożego Narodzenia, a imię jego w pieśni, zwane od niego Kolędami. Kolęda u Kraińców jest bóstwo wiosny, a u Uskoków w Dalmacji bóstwo zimowego przesilenia słonecznego. Postać ta z mitologji słowiańskiej odpowiada litewskiemu Okkapirmie.
Kolenda – nazwa pieśni na Boże Narodzenie przeznaczonych, tudzież wyraz, w pieśniach tych wykrzykiwany: hej kolenda, kolenda! nie pochodzą od łacińskiego colenda, ani od łacińskiego calendae, ku czemu je później duchowieństwo łacińskie zręcznie za pomocą innej pisowni skierowało, lecz od starego boga słowiańskiego, również od Polaków czczonego Kolędy lub Kolędy, Kolady, znaczącego Janusa.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Konserwy
Konserwy – okulary z kolorowemi szkiełkami ochraniające oczy.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Liczebniki kładą się na pytanie
„Liczebniki główne kładą się na pytanie: ile?”
Przykłady: jeden, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedm, ośm, dziewięć, dziesięć; siedmset, dwieście tysięcy albo: dwakroć sto tysięcy, trzysta tysięcy albo: trzykroć sto tysięcy.
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Makulatura
Makulatura
1) papier drukowany lub pisany niepotrzebny.
2) pozostałe lub bez wartości książki, które nie mają odbytu.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Mięsopust
Mięsopust
1) czas między Bożem Narodzeniem a Popielcem; karnawał.
2) ostatni dzień przed postem, zapusty. Mięsopust, mitologiczny świątek Pusta, będący Jego pogrzebem. Gdy kończą się zapusty, sądzą Pusta, przezwanego dopiero za chrześcjańskich czasów mięsopustem, w miejscu którego stawiają słomianego bałwana w kajdanach. Ścinają go wreszcie, jako pogańskiego djabła, który pobożnych chrześcjan skusił do szalonej uciechy. I poczyna się wreszcie post wielki’
3) ucztowanie, gody, hulanka.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Nienazwane skłonniki
„Rozmaite stosunki i położenia, w jakich nam się rzecz lub osoba omawiana przedstawia, wyrażamy za pomocą różnych skłonień czyli form rzeczownika (…). Takie odmiany danego wyrazu nazywają się przypadkami albo skłonnikami (casus).” Przypadków rozróżniano siedem i nazywano je po łacinie albo liczebnie.
Przypadek I. – nominativus (kto? co?)
Przypadek II. – genetivus (kogo? czyj? czego?)
Przypadek III. – dativus (komu? czemu?)
Przypadek IV. – accusativus (kogo? co?)
Przypadek V. – vocativus ( – )
Przypadek VI. – instrumentalis (kim? czym?)
Przypadek VII. – locativus (w kim? w czym?)
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Odbyt
Odbyt
1) pokup, zbywanie jako pojęcie, pokupność, prędka sprzedaż. (przykłady: Sklep ten ma wielki odbyt. Jest odbyt na ten towar, a na ten nie ma żadnego odbytu. Ułatwić odbyt towarów).
2) odchód przyrodzony, odchodzenie, wyciekanie z ciała rzeczy niepotrzebnych albo szkodliwych przez usta, nos, uszy, oczy; wrzody; wypróżnienie.
3) miejsce odbytu w ciele, otwór w zadzie, stolec.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Ordinalia
„Oprócz głównych mamy liczebniki porządkowe (ordinalia). Są to następujące:”
Pierwszy, drugi albo wtóry, trzeci, czwarty, (…), setny, setny pierwszy, setny jedenasty albo sto jedenasty, dwóchsetny (albo dwusetny), trzechsetny, pięćsetny, tysiączny itd.
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Posłanka/posełkini/posełka
Posłanka – którą się posyła do kogo lub po co, posłanniczka, zwiastunka.
Posełka lub Posełkini – którą posłano, posłanka, posłanica.
Poseł – posłany w jakiejkolwiek sprawie, posłaniec, posłannik. Poseł (publiczny) lub wielki poseł ambasador.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Prezydentka
Prezeska – która prezyduje, przewodniczy jakiemu zgromadzeniu.
Prezydentka – obacz Prezeska.
Prezes – naczelnik jakiejś magistratury, prezydujący, prezydent.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Sopran
Sopran
1) dyszkant, najwyższy głos, mezzo soprano; głos środkujący między dyszkantem i altem,
2) śpiewaczka lub młody chłopiec, który śpiewa dyszkantem. Sopranowy – od sopranu. Głos sopranowy; głos objętości od c w sopranowej skali raz przekreślonego aż do a przekreślonego dwa razy.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Stem i stoma
„Liczebnik sto odmienia się jak regularny rzeczownik”, czyli:
Liczba pojedyncza
Przypadek I i IV: Sto
Przypadek II: Sta
Przypadek III: Stu
Przypadek VI: Stem
Przypadek VII: (na Ście)
Liczba mnoga
Przypadek I i IV: Sta (np. trzy-sta)
Przypadek II: Set (pięć-set)
Przypadek III: Stom
Przypadek VI: Stami
Przypadek VII: (w Stach)
Liczba podwójna
Przypadek I i IV: Ście (np. dwie-ście)
Przypadek II i VII: Stu (dwu-stu)
Przypadek III i VI: Stoma (Cztery-stoma)
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Tenor
Tenor – głos ludzki środkujący między barytonem i altem.
Tenorysta – człowiek śpiewający tenorem; l.mn. – tenoryści.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
U czy ó? Wytłómacz!
„Wyrazy: brózda, bróździć, chróst, dłóto, dwóch, mól, próchno, próchnieć, prószyć, półka, skóra, tłómacz, tłómaczyć, zóraw, mają ó.” Co tu tłumaczyć?
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Wigilja
Wigilja lub Wilja
1) czuwanie, stąd iż pierwiastkowi chrześcjanie spędzali na czuwaniu noc przed świętem uroczystem; dziś znaczy: dzień poprzedzający święto, często postny.
2) w obszerniejszem znacz. dzień poprzedzający inny, przeddzień, przed jutrze.
3) Wigilje za umarłych; wieczorne nabożeństwo za umarłych.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
Wyższy i mielszy
„Urabiamy stopnie wyższe ze stopnia równego.” Przykłady stopniowania przymiotników:
gładki – gładszy
słodki – słodszy
wązki – węższy
cienki – cieńszy
nizki – niższy
miałki – mielszy
Źródło: Antoniego Małeckiego „Gramatyka języka polskiego – szkolna”, Lwów 1906
Żeńskie końcówki
- Doktorka
- Dyrektorka
- Fundatorka
- Lekarka
- Mistrzyni
- Muzykantka
- Partyzantka
- Posłanka
- Prawodawczyni
- Prezeska
- Prezydentka
- Profesorka
- Rybaczka
- Rycerka
- Twórczyni
- Zarządczyni
- Zawiadowczyni
- Żołnierka
to wybrane rzeczowniki będące nazwami zawodów czy określeniami pełnionych funkcji wyrażonymi w rodzaju żeńskim, które znalazły się w Słowniku wileńskim wydanym w 1861 r. To jedynie niewielka część całego zbioru występujących tam feminatywów.
Źródło: Słownik wileński (Wilno, 1861 r.)
